هدف اصلی در درمان فشارخون بالا، پایین آوردن آن در حد نرمال برای جلوگیری از پیدایش عوارض فشارخون بالا مانند مرگ و میر و سکته های قلبی و مغزی است. یک اصل کلی در درمان فشارخون بالا وجود دارد که "هرچه فشارخون پایین تر، عوارض کمتر". لذا جدای از نوع درمان و روش درمان، پایین آوردن فشارخون اصل است.
نکته مهم در درمان بیماری فشارخون بالا این که غیر از تقریبا 10 درصد بیماران که در آنها موارد خاصی مانند بیماری، دارو یا عامل زمینه ای ویژه ای باعث این بیماری شده است و با اصلاح عامل زمینه ای، فشارخون هم از بین می رود، تقریبا بقیه موارد فشارخون بالا که اکثریت موارد را هم در بر می گیرد، قابل درمان به معنی این که بیماری به کل از بین برود، نیستند و در حقیقت در بیماری فشارخون درمان مطرح نیست بلکه "کنترل بیماری" مدنظر می باشد. به این صورت که با از بین بردن عوامل زمینه ساز فشارخون در یک فرد مبتلا و گاها با استفاده از دارو، مقادیر فشارخون را به حالت کنترل شده و به حد نرمال می رسانیم. طبیعی است که با عدم رعایت توصیه های غیر دارویی و هم چنین عدم مصرف دارو، دوباره فشارخون به اعداد قرمز و افزایش یافته خواهد رسید. لذا کسی که فشارخون بالا دارد باید بداند که لازم است تا پایان عمر مراقب وضعیت فشارخون خود باشد و پایش دایمی از نظر روش زندگی، عوامل خطرساز و مصرف دارو به عمل آورد. لذا اینکه فشارخون یک نفر بعد از رعایت روش زندگی و مصرف دارو به حد طبیعی می رسد، دلیل بر قطع دارو و عدم رعایت بیشتر نیست و طبیعتا بعد از مدتی مجددا فشارخون وی افزایش خواهد یافت و دوباره به حالت قبلی برخواهد گشت.
درمان فشارخون بالا دو قسمت اساسی دارد، تغییر روش زندگی و اقدامات غیردارویی و دومی درمان دارویی. این دو هر کدام جایگاه خاص خودش را دارد و در ترکیب با یکدیگر برای کنترل فشارخون بالا مورد استفاده قرار میگیرد.
1- تغییر شیوه و روش زندگی
الف- رژیم غذایی مناسب
تغذیه در درمان فشارخون بالا اهمیت زیادی دارد. در خصوص تغذیه امروزه تاکید بر مصرف ماده غذایی خاصی نیست بلکه بیشتر بر روی ترکیبی از انواع غذاها است که به رژیم های غذایی در درمان فشارخون بالا معروف هستند. در مطالعات مختلف که بر روی تعداد قابل توجهی از افراد انجام شده است، دو نوع رژیم غذایی بیشتر از همه مورد تایید بوده اند. رژیم غذای مدیترانه ای و رژیم غذایی معروف به DASH. این رژیم غذایی چون در مطالعه DASH ( به معنی Diatry approach to Stop Hypertension) مورد استفاده قرار گرفت لذا به نام این مطالعه معروف شده است.
هر دو رژیم غذایی در قسمت تغذیه، به طور کامل شرح داده شده اند (تغذیه سالم)، و مبنای اصلی هر دوی آنها با اختلافات مختصر بر نکات زیر تاکید دارد:
پرهیز از مصرف قندهای ساده مانند شکر و استفاده از قندهای مرکب مانند نان و غلات کامل
پرهیز از چربی زیاد به ویژه چربی های اشباع شده، گوشت کم چرب و لبنیات کم چرب.
به حداقل رساندن نوشیدنی های شیرین شده مانند نوشابه های حاوی قند
استفاده از غذاهای حاوی فیبر به ویژه فیبرهای گیاهی
مصرف میوه و سبزی
استفاده از حبوبات، آجیل و دانه های خوراکی
مصرف پروتئین سفید مانند ماهی و مرغ و تخم مرغ
رژیم غذایی DASH
این رژیم های غذایی حاوی مقادیر زیادی مواد گیاهی ولبنیات مانند میوه ، سبزی ، غلات كامل ، حبوبات ، آجیل و سایر دانه های خوراكی و لبنیا ت كم چرب می باشند كه حتی بدون كم كردن وزن ، فشار خون بالا را كاهش می دهند. رژیم غذایی DASH غنی از منیزیم، پتاسیم، كلسیم، پروتئین و فیبر غذایی است. اما كلسترول و چربی آن به خصوص چربی اشباع آن كم است. در این رژیم مصرف گوشت قرمز، شیرینی جات و نوشابه های قند دار محدود است. یك مطالعه نشان داده است كه این رژیم غذایی در كنترل فشارخون موثر است. در مطالعه دیگری، بیشترین میزان كاهش فشار خون در افرادی دیده شد كه علاوه بر پیروی از این رژیم ، سدیم غذایشان را بسیار محدود كرده بودند. مطالعه فوق نشان داد هر چه سدیم غذای افراد كمتر باشد، فشار خون آنها بیشتر كاهش می یابد.
رژیمDASH برای افرادی كه فشار خون بالا یا نزدیك به بالا دارند تنظیم شده است، ولیكن برای سایر افراد هم قابل استفاده است. بنابراین می توانید برای همه افراد خانواده از آن استفاده كنید. اگر افرادی كه فشارخون طبیعی دارند، این رژیم غذایی را اجرا كنند، خصوصا وقتی كه سدیم بسیار كمی مصرف كنند، خطر ابتلا به فشار خون در آنها كم می شود. رژیم DASHكه در جدول زیر نمایش داده شده است بر اساس دریافت 2000 كالری در روز تنظیم شده است. برحسب اینكه شما به چه میزان كالری در روز نیاز دارید، واحدهای هر یك از گروههای غذایی در لیست زیر ممكن است تغییر كند.
نکته مهم در مورد تغذیه این که با هر رژیم غذایی و با هر ترکیبی باید از مصرف بیش از اندازه نیاز بدن پرهیز کرد. غذای اضافی و میزان کالری ورودی بیش از حد نیاز بدن ، حتی از غذاهای سالم و توصیه شده هم می تواند به اضافه وزن، چاقی شکمی و عدم کنترل فشارخون بینجامد. پس توصیه می شود با آشنایی با میزان کالری مورد نیاز روزانه و همچنین میزان کالری انواع مواد غذایی از مصرف غذای اضافی خودداری نمایید.
ب- محدود کردن میزان نمک
نمک و سدیم موجود در آن یکی از املاح مورد نیاز و اساسی بدن است و مصرف آن در حد نیاز برای بدن لازم است. لیکن مصرف بیش از حد نمک است که با رسوب در کلیه و جدار عروق باعث انقباض عروق و احتباس آب در بافتهای بدن شده و عوارض بعدی ازجمله فشارخون بالا و سایر بیماری های قلبی را ایجاد می کند.
مقدار مورد نیاز بدن برای نمک بسته به سن متفاوت است و در بزرگسالان تا حداکثر 6 گرم در روز توصیه می شود. این مقدار معمولا در غذاهایی که در طول روز مصرف می کنیم یا در موقع طبخ به آن ها میزنیم موجود است لذا اولین راه برای کاهش مصرف نمک عدم استفاده از نمکدان سر سفره غذا است.
برای اشنایی بیشتر با اصول مصرف نمک به نوشته ( همه چیز در مورد نمک) مراجعه نمایید.
در اینجا به برخی نكات لازم برای كاهش دریافت نمك و سدیم اشاره شده است:
- از محصولات كم نمك یا بی نمك مانند غلات یا سبزیجات آماده نمك نزده استفاده كنید.
- هنگام طبخ غذا به جای نمك از ادویه جات استفاده كنید. غذاها را با انواع چاشنی، ادویه، لیمو ترش تازه یا سركه خوش طعم كنید.
- هنگام صرف غذا از نمكدان استفاده نكنید. به جای آن از یك چاشنی استفاده كنید.
- از مرغ، ماهی و گوشت لخم تازه به جای انواع دودی، كنسرو یا فرآوری شده استفاده كنید.
- غذاهای كنسرو شده نظیر نخود فرنگی را بشویید تا مقداری از سدیم آن خارج شود.
ج- داشتن وزن مناسب
حفظ وزن مناسب یکی از عوامل مهم در کنترل فشارخون بالا است. در مورد وزن مناسب بدن معیارهای مختلفی عنوان شده است ولی معیاری که اکثر مراجع علمی بر روی آن توافق دارند شاخص توده بدنی یا اصطلاحا نسبت وزن افراد به قد آنها است که به BMI ( Body Mass Index) معروف است.
ایده ال ترین حالت برای حفظ سلامت قلب و عروق، داشتن BMI در حد طبیعی (18.5 تا 25) است. اضافه وزن (از 25 تا 30) با افزایش بیماری های مرتبط با سیستم قلبی مانند فشارخون بالا و دیابت و سندرم متابلیک همراه است و از مرز 30 به بالا یعنی در مرحله چاقی، علاوه از بیماری های ذکر شده، مرگ و میر هم به عوارض آن اضافه می گردد.
در مورد وزن در مرحله اول با رعایت اصول صحیح تغذیه باید مانع افزایش وزن بشویم و در مرحله بعدی اگر اضافه وزن داریم یا در مرحله چاقی هستیم، با اتخاذ روش های درست و زیر نظر همکاران تغذیه، به اصلاح آن بپردازیم.
قطعا بهترین راه کاهش وزن بعد از داشتن اراده قوی، رعایت میزان کالری دریافتی، حفظ مواد غذایی مورد نیاز بدن و در کنار آن انجام فعالیت های بدنی مستمر است.
چ- تحرک و فعالیت بدنی
از نظر علمی زندگی بدون تحرک یا اصطلاحا Sedentary Life style ، عبارت است از انجام اکثر کارهای روزانه در حالت نشسته یا خوابیده. معادل این وضعیت عبارت است از زندگی با فعالیت بدنی کم، که فعالیت های با شدت کم را شامل می شود، مانند راه رفتن آهسته، غذا پختن و انجام فعالیت های سبک خانه داری. هر دوی این موارد یعنی روش زندگی بدون تحرک یا با میزان فعالیت کم، جزو عوامل خطر مهم و شناخته شده برای پیدایش بیماری های قلبی و عروقی، فشارخون بالا، دیابت و عدم تحمل قند خون و مرگ و میر هستند.
فعالیت بدنی توصیه شده برای کاهش بیماری های قلبی و فشارخون انجام حداقل 150 دقیقه فعالیت بدنی در حد متوسط یا انجام 75 دقیقه فعالیت بدنی در حد شدید، در طول یک هفته است.
فعتایت بدنی متوسط یعنی راه رفتن سریع، دویدن نرم (با سرعت 4 تا 7 کیلومتر در ساعت)، دوچرخه سواری آرام ( با سرعت 10 تا 15 کیلومتر در ساعت)، انجام نرمش های بدنی و شنای تفریحی و سایر فعالیت های بدنی در همین حد از فعالیت.
فعالیت بدنی شدید یعنی دویدن تند، دوچرخه سواری سریع، تنیس ، شنا در طول استخر و هر فعالیت بدنی در شدت مشابه اینها.
برای کاهش خطر بیماری های قلبی اثر ورزش های هوازی بهتر است ولی برای کنترل فشارخون و آمادگی جسمانی حتی ورزش های استاتیک و غیرهوازی هم مفید هستند.
فعالیت بدنی لازم نیست به صورت یک ورزش سازمان یافته و شناخته شده باشد. انجام فعالیت های بدنی به هر نحو و شکلی و در هر شرایطی با شدت مشابه ورزش هایی که در بالا عنوان شدند، کافی است. لیکن انجام این کار به صورت گروهی با دوستان یا در قالب ورزش های دسته جمعی، علاوه از فواید زیاد برای سیستم قلب و عروق، باعث نشاط، سر زندگی و کاهش استرس های روانی خواهد شد و هم چنین به تداوم انجام ورزش هم کمک خواهد کرد.
حالت توصیه شده برای 150 دقیقه فعالیت در هفته، انجام آن در هر روز هفته است، یعنی 20 تا 25 دقیقه در هر روز. ولی انجام این فعالیت در زمان های کوتاه تر یا طولانی تر هم مفید است و یک نفر می تواند در طول روز در زمانهای کوتاه و دفعات بیشتر هم به حد توصیه شده برسد.
ح- الکل و مشروبات الکلی
الکل و مشروبات الکلی موضوعی است که می تواند به فشارخون بالا و سایر بیماری ها و عوارض قلبی منجر گردد. مصرف الکل به میزان کم ( مصرف 5 تا 7 بار در هفته به میزان 30 تا 40 گرم الکل)، در بسیاری از مطالعات علمی به کاهش چربی خون و سکته های قلبی منجر شده است و به همین دلیل بسیاری از مردم و حتی پزشکان مصرف این مقدار از الکل را توصیه می کنند ولی در مطالعات بزرگ که در آن افراد برای سالیان متمادی پیگیری شده اند، این اثر مثبت مصرف نوشیدنی های الکلی قابل توجه نبوده و لذا با در نظر گرفتن عوارض مهم مصرف الکل بر روی کبد، مغز و سایر اعضای بدن مصرف الکل حتی برای پیشگیری توصیه نمیشود. از سوی دیگر مصرف بیش از مقداری که در بالا اشاره شد، به شدت از نظر بیماری های قلبی و فشارخون مضر بوده و لذا توصیه فعلی برای افرادی که الکلی نیستند، پرهیز کامل و برای افرادی که الکلی هستند، کاهش میزان مصرف به حدی است که اشاره شد.
خ- عوامل دیگری كه بر فشار خون تاثیر می كند
پتاسیم: پتاسیم به كنترل و پیشگیری از فشار خون بالا كمك می كند. بسیاری از میوه ها و سبزیجات و برخی لبنیات و ماهی منابع خوبی از پتاسیم هستند.
كلسیم و منیزیم: این مواد مغذی از فشار خون بالا جلو گیری می كنند. لبنیات و كلم منابع غنی از كلسیم هستند، در حالیكه منیزیم در بسیاری از غلات كامل و سبزیجات دارای برگهای سبز تیره یافت می شود.
پیاز و سیر این مواد غذایی بر فشار خون بالا موثر نیستند. اما خوش طعم هستند و جایگزین های خوبی برای چاشنی های نمكی هستند. اغلب اوقات نیز در دسترس هستند.
قهوه و چای قهوه و چای، فشار خون را به طور موقتی افزایش می دهند، بنابراین نیازی نیست مصرف آنها را كاهش دهید. مطالعات متعددی هستند که نشان داده اند مصرف چای، به ویژه چای سبز و قهوه در طولانی مدت موجب کاهش فشارخون و کاهش بیماری های قلبی می گردد.
استرس: استرس باعث افزایش موقتی فشار خون می شود و احتمال دارد با بیماری فشار خون بالا هم مرتبط باشد. اما اثرات دراز مدت استرس هنوز مشخص نشده است. به علاوه به نظر نمی رسد برنامه هایی كه برای كنترل استرس به كار می روند در پیشگیری از فشار خون بالا موثر باشند. اما به هر حال این برنامه ها می توانند از پرخوری ناشی از استرس جلوگیری كنند.
دیدگاه خود را بنویسید