آنژیوگرافی قلب چیست؟

آنژیوگرافی قلب یک تست قلبی است که برای مشاهده رگ های قلب و تشخیص تنگی ها و بیماری های مربوط به عروق کرونر قلب ، انجام می شود. البته در کنار بررسی عروق کرونر قلب می توان حفرات قلب و عروق اصلی مرتبط با قلب را هم مشاهده کرد. 

ابزار اصلی آنژیوگرافی قلب ، دستگاه آنژیوگرافی است که منبع تولید "اشعه ایکس" (X-Ray) است. از اشعه ایکس برای انجام بسیاری از تصاویر رادیولوژی و سی تی اسکن استفاده می شود. این اشعه در برخورد با بافت نرم بدن به راحتی عبور می کند ولی در مقابل بافت های سفت بدن ، بسته به نوع بافت ، به درجات مختلفی جذب بافت شده و در تصاویر ایجاد شده مناطق سیاه رنگ ایجاد می کند. قلب و عروق جزو بافت های نرم محسوب می شوند که اشعه ایکس به راحتی از آنها عبور کرده و تصویر مشخصی از جریان خون یا شکل قلب و عروق ، نمی تواند ایجاد کند. به همین منظور از مواد تزریقی که بتوانند اشعه ایکس را جذب کنند ، استفاده می شود. آنژیوگرافی در اصل تزریق ماده حاجب داخل رگها و حفرات قلب و تصویریرداری همزمان با اشعه ایکس است تا تصویری از همان رگ یا حفره در تصاویر آنژیوگرافی ایجاد شود. به این ترتیب اگر تنگی یا انسدادی در مسیر رگ یا حفرات قلب باشد ، ماده حاجب به آن نواحی نخواهد رسید و لذا تصویری از این مناطق هم ایجاد نخواهد شد.

روش انجام آنژیوگرافی

برای انجام آنژیوگرافی از یکی از رگ های محیطی در دسترس مانند شریان کشاله ران "فمورال" ، یا شریان مچ دست "رادیال" استفاده می شود.  از طریق این رگ لوله های بلند و توخالی که اصطلاحا "کاتتر" (Catheter) نامیده می شوند ، به سمت قلب هدایت شده و بقیه کارهای آنژیوگرافی از طریق این کاتترها انجام می شود. انواع بسیار متنوعی از کاتترها وجود دارد که هر کدام برای یک منظور خاصی استفاده می شوند. کاتترهای روتین برای آنژیوگرافی تقریبا یک متر طول و 2 میلی متر قطر دارند ولی برای موارد خاص از طول های مختلف و از قطر ۱ میلی متر تا ۸ میلی متر هم استفاده می شود.

در کنار آنژیوگرافی و تزریق ماده حاجب ، امکان اندازه گیری فشارهای داخل حفرات قلب ، فشار داخل شریان های اصلی ، فشار شریان ریوی ، اندازه گیری اختلاف فشار دو طرف دریچه های قلبی ، سوراخ های مادرزادی قلب و هم چنین اندازه گیری میزان اکسیژن خون موجود در حفره های قلب هم وجود دارد که در اصل به بررسی همودینامیک و عملکرد قلب می پردازد. به مجموعه این کارها "کاتتریزاسیون" (Catheterisation) گفته می شود. در اغلب موارد دو پروسیجر "آنژیوگرافی" و "کاتتریزاسیون" با هم و در یک زمان انجام می گیرد.

موارد استفاده از آنژیوگرافی و کاتتریسم قلب

1. در موارد حمله حاد قلبی و سکته قلبی برای تشخیص رگ مسدود شده و باز کردن آن
2. در صورت درد سینه یا وجود تست ورزش یا اسکن مثبت از نظر ایسکمی قلب
3. قبل از عمل جراحی دریچه های قلب برای بررسی وضعیت عروق کرونر قلب
4. ارزیابی عملکرد قلب و قدرت انقباض قسمت های مختلف قلب
5. بررسی دریچه های قلبی از تنگی و نارسایی
6. اندازه گیری فشار داخل حفرات قلب ، شریان ریوی و شریان آئورت
7. بررسی بیماری های مادرزادی قلب و شدت آنها
8. نمونه برداری از عضلات قلب برای بررسی التهاب ، عفونت و در مواردی بعد از پیوند قلب.

آنژیوگرافی و کاتتریسم یک پروسیجر تشخیصی است که برای تشخیص بیماری ها استفاده می شود. بعد از تشخیص بیماری قلبی برای درمان آنها براساس شدت و نوع بیماری قلبی ، می توان از جراحی قلب ، درمان دارویی یا درمان به وسیله اقدامات اینترونشن استفاده کرد. اگر انتخاب پزشک و بیمار برای درمان روش های اینترونشن باشد ، روش کار درمان بیماری قلبی تقریبا شبیه به آنژیوگرافی است و از آن می توان برای درمان بیماری های قلبی هم استفاده کرد.

عوارض آنژیوگرافی

آنژیوگرافی امروزه یک روش نسبتا سالم و کم عارضه است ولی آنژیوگرافی هم مانند بسیاری از روش های تشخیصی و درمانی با عوارضی همراه است که از موارد کم اهمیت و گذرا تا موارد شدید و حتی کشنده ، متفاوت هستند. طبیعتا پزشکان زمانی آنژیوگرافی را توصیه می کنند که میزان فایده و اطلاعاتی که برای سلامتی قلب از آنژیوگرافی به دست می آید ، بیشتر از مضرات و عوارض آن باشد. 

• اکثر عوارض آنژیوگرافی مربوط به خونریزی های خفیف در محل رگ گیری برای آنژیوگرافی از کشاله ران یا مچ دست یا اصطلاحا محل "اکسس" (Access) آنژیوگرافی است.
• طپش قلب گذرا در زمان آنژیوگرافی ناشی از برخورد نوک کاتتر به جدار قلب یا در اثر تزریق ماده حاجب بوده و به سرعت هم برطرف می شود.
• برخی از بیماران به ماده حاجب مورد استفاده در آنژیوگرافی حساسیت نشان می دهند. این حساسیت در اغلب موارد محدود به یک خارش پوست به ویژه در کف دست و پا یا جوش های پوستی و کهیر است که یک یا چند روز طول می کشند. در موارد نادری احتمال پوسته پوسته شدن کف دست و پا و حساسیت های شدید مانند تنگی نفس و آنافیلاکسی هم وجود دارد. اکثر این موارد حساسیت موقتی بوده و بعد از مدتی از بین خواهند رفت.
• در موارد نادری محل آنژیوگرافی در دست و به ویژه در ناحیه کشاله ران ، خوب بسته نمی شود که این امر می تواند به خونریزی منجر شود. در برخی موارد خونریزی زیاد بوده و به صورت برجستگی یا تغییر رنگ محل آنژیوگرافی خود را نشان می دهد. در این موارد لازم است سونوگرافی از محل عارضه صورت بگیرد تا براساس نوع خونریزی و شدت عارضه تصمیم گیری شود. اغلب موارد که در حد تجمع خون (هماتوم) هستند به آرامی و در مدت چند روز برطرف خواهند شد. در صورتی که عارضه مربوط به پاره شدن دیواره رگ باشد ، معمولا با فشار دادن محل عارضه یا با بستن رگ با مواد تزریقی ، خونریزی بند می آید. در موارد بسیار نادری که حجم خونریزی زیاد باشد ، احتیاج به عمل جراحی و بستن رگ با روش های جراحی وجود دارد. البته با افزایش انجام آنژیوگرافی از راه دست ، بسیاری از موارد مهم خونریزی که مربوط به آنژیوگرافی از راه کشاله ران است ، کمتر دیده می شود.
• سکته قلبی: این عارضه بسیار نادر است. سکته قلبی در حین آنژیوگرافی می تواند از لخته شدن خون در نوک کاتتر ، مسدود شدن ناگهانی دهانه رگ های قلبی یا پاره شدن رگ قلب ایجاد شود. امروزه با استفاده از کاتترهای نرم و منعطف ، این عارضه خیلی کم دیده می شود.
• سکته مغزی: سکته مغزی در اثر جدا شدن تکه های کلسیم و چربی از دیواره عروق گردن ، و دریچه های قلب و  گیر کردن آنها در عروق مغز ایجاد می شود. گاها تشکیل لخته های کوچک خون در نوک وسایل آنژیوگرافی هم می تواند دلیل سکته مغزی باشد.
• مرگ ومیر: مرگ ومیر آنژیوگرافی بسیار نادر بوده و معمولا به دنبال یکی از عارضه های مهمی که در بالا گفته شد اتفاق می افتد ، مانند خونریزی شدید ، سکته قلبی و سکته مغزی.

غیر از عوارض فوق آنژیوگرافی دو عارضه مهم دیگر هم دارد: یکی مربوط به اشعه ایکس و دومی آسیب کلیه در اثر ماده حاجب.

اشعه ایکس

اشعه ایکس به عنوان اشعه عامل ایجاد سرطان شناخته شده است و مواجهه بدون کنترل با آن در دراز مدت می تواند باعث افزایش میزان ابتلا به سرطان و بدخیمی شود. این عارضه البته غیر از بیمار متوجه پزشک ، پرستار و دیگر افرادی که در اطاق آنژیوگرافی حضور دارند هم می شود.

میزان اشعه ایکس به ویژه با دستگاه های جدید آنژیوگرافی زیاد نیست و این که این میزان از اشعه بتواند خطری برای بیمار و پرسنل داشته باشد ، اگرچه وجود دارد ولی قابل چشم پوشی است. طبیعتاً با انجام پروسیچرهای طولانی تر و یا انجام مکرر آنژیوگرافی در فواصل کوتاه و نزدیک به هم ، این خطر افزایش پیدا خواهد کرد.

آسیب به کلیه ها

ماده حاجب مورد استفاده در آنژیوگرافی به دلیل میزان بالای عنصر "ید" در ترکیب آن ، ماده حاجب خوبی برای اشعه ایکس است. انواع مختلفی از مواد حاجب رادیولوژی وجود دارد که در سال های اخیر پیشرفت های بسیار زیادی در ترکیب آنها صورت گرفته است تا عوارض آنها را به حداقل برساند. اصولا بهترین ماده حاجب ، ترکیبی است که در عین حالی که بیشترین مقدار اشعه ایکس را جذب می کند و تصاویر با وضوح بالا ایجاد می کند ، همزمان به عناصر موجود در خون متصل نشود ، برای سلول های بدن اثر سمی نداشته باشد و به راحتی از بدن ، دفع شود. 

مهم ترین عارضه مواد حاجب "صدمه به کلیه" است. این عارضه به ویژه زمانی مهم است که بیمار از قبل آسیب نسبی و کم کاری کلیه داشته باشد ، زیرا ماده حاجب مورد استفاده به ویژه اگر حجم آن زیاد باشد ، می تواند موجب تشدید نارسایی کلیه و در موارد نادری ، دیالیز شود. غیر از بیماران با صدمه قبلی کلیه ، افراد دیابتی و بیماران مسن هم خطر بیشتری برای این عارضه دارند. در غیر از این موارد این آسیب معمولا ایجاد نمی شود. بیمارانی که در معرض خطر صدمه به کلیه هستند ، لازم است از قبل در مورد داروهای مصرفی و اقدامات لازم برای پیشگیری از این آسیب با پزشک قلب و در صورت لزوم با پزشک کلیه ، مشورت نمایند.

در مدت نزدیک به ۵۰ سالی که از ابداع روش آنژیوگرافی می گذرد ، این روش سال به سال در جهت انجام عمل های بهتر و کم عارضه تر متحول شده است تا اینکه امروزه تقریبا به یک عمل تقریبا سرپایی و بدون عارضه مهمی تبدیل شده است. با تغییراتی همچون:

• پیدایش کاتترهای با نوک نرم و قابل انعطاف
• مواد حاجب با دانسیته نزدیک به خون و کم عارضه
• کاتترهای نازک تر و با پروفایل بهتر
• انجام روزافزون آنژیوگرافی از دست
• دستگاه های آنژیوگرافی با حداقل میزان تابش اشعه
• و روش های بهتر درمان عوارض آنژیوگرافی

امروزه می توان تقریبا در اکثر بیمارانی که به آنژیوگرافی عروق قلب نیاز دارند ، با حداقل عارضه این کار را انجام داد. 

 دکتر امیرفرهنگی

کلینیک قلب من